SARA RAHMATI  (سارا رحمتی)

Translator

تابستانی که از تَرَک‌های دمشق می‌آید مرا می‌کُشد و من مانند زنگار خود را روی درهای این زندان می‌کشم، زندانی که حالا موزه شده، من که در دوران قحطی با هراس و شرم در کافه نشسته‌ام و با صدای بلند به روزگاری می‌خندم که در آن جیب‌ها پُر از مکر است. دمشق خانۀ ویران شده‌ام و کوهِ قاسیون زخمم، سرِ شب همه‌جا هستم، مانند بوق ماشین‌ها و گاری لوبیافروش‌ها. غریبه‌ها و گردشگران مرا می‌شناسند. بی‌پناهم و اثری از شادی در چهره‌ام نیست، مگر تبسمی از سرِ عذرخواهی. من آمیزه‌ای غریبم که سیمای فقرا و لباس‌های چیده‌شده در ویترین مغازه‌‌ها را می‌پوشانم. بدنم مزرعۀ گندمی در حال حریق است و زبانم سخت همچون یک کفش. پلیس، معلم و جاسوس خیره به من نگاه می‌کنند، من با غم می‌خندم و آن‌ها با خنده می‌گریند. دمشق از آنِ من است و اجازه نمی‌دهم کسی جز آدمِ بدِ قصه‌ها و فاحشه‌ها در بسترم شریک شود. من پله‌ای هستم که ره به مرتفع‌ترین اعماق دارد، ردّپای دزدان روی ماسه. بدنم مهما‌ن‌خانه‌ای‌ست برای مسافران، کلماتم انجیل‌های کوچکی که پیامبران گم‌شان کردند و ارواح گم‌شده آن‌ها را یافتند. برای پرنده‌های سیم‌خاردار خرده‌نان می‌پاشم و شُکوه را روی آسفالت اخته می‌کنم. این همان چیزی‌ست که در مدارس دولتی به ما آموختند و بعد رهایمان کردند تا مانند خرگوش علف‌های ذلت را بجوییم. به شما گفته بودم به کسی اجازه نمی‌دهم وقتی دمشق در حال استحمام است و محجوبانه پستان‌های کوچکش را عریان کرده پنهانی آن را دید بزند. نمی‌گذارم سرزده وارد شوید.

(2006)

حتی اگر راهِ ایساکا¹ از ایساکا زیباتر باشد، راهِ دمشق از دمشق زیباتر نیست.

1 شهر شبیه چین‌و‌چروک‌‌هایی‌ست که روی هم جمع شده‌اند همچون پیکر فراموش‌شدگان در سلول‌های زندان‌های جهان سوم، همان‌قدر برجسته که حافظه‌ا‌ی سوراخ²، همان‌قدر نظرگیر که لباس عید، همان‌قدر گستاخ که تاروپود فرش ایرانی. این شهر و طبقاتش همیشه مرا شگفت‌زده کرده‌اند، یک طبقه با طبقۀ دیگر هم‌بستر می‌شود، بدون آبستن‌شدن می‌زاید، شهری که صورتش را با بُرقع می‌پوشانَد و پاهای سبزه‌اش را عُریان می‌گذارد. شهر از میان من می‌گذرد وقتی می‌کوشم اغوایش کنم. در رفت‌وآمد هر روزه‌ام از میان شهر می‌گذرم مثل پدرخوانده‌‌های انقلاب پرولتاریا که سر بورژوازی را می‌بُرند و بعد سرِ رفقایشان را، من با صبوریِ یک شتر از میان شهر می‌گذرم، با حرارتِ یک کلاشینکف و اشتهای یک ملخ که صبح به کشتزار می‌رود.

شهر شبیه خاطرات است، مبهم است، اما خجولانه واقعیت را نوازش می‌کند، خواب‌مان را با میلی افزون و خود‌آگاه‌مان را با سؤال‌هایی بیشتر سنگین می‌کند، مانند مراسم خاک‌سپاریِ غریبه‌ها در شهرهای غریب، که ترحم برانگیز است بی‌که دستی به نشان اندوه دراز شود، ناله‌ای‌ست در شب گویی آزردۀ میلی به مهاجرت و خراشی‌ست با ناخن‌های اشتیاقی مبهم بر پوستِ گفت‌وگوهامان، بعد در بستر خود را کنار ما می‌کِشد. وقتی در اثنای مرگ با صدای هق‌هقش بیدار می‌شویم صورتش را با بالشی می‌پوشانَد و رؤیاهای ما فرومی‌پاشد.

شهر شبیه گردشگران است، با شتاب‌شان، دوربین‌های دیجیتال‌شان، صندل‌هاشان که در شمالِ سرد با زبانِ کفپوش‌ها بیگانه است، طراوتی که مشمول مالیات سنگین می‌شود، سیگاری‌هایی که آن‌ها پس از بازگشت به سرزمینِ برف و یخ منکرش‌ می‌شوند، شهر شبیه آن‌هاست با رنگ برنزۀ دروغین‌شان وقتی  استخوان‌هاشان خورشید و ویتامین«د» می‌گیرد و دوربین‌هاشان شهر را.

شهر شبیه فروشندگانِ بلیط‌های لاتاری‌ست با چهره‌های بی‌روحشان و گزارش‌هاشان به سرویس‌های اطلاعاتی پس از افزایش قیمت نان، شهر شبیه آن‌هاست وقتی در خیابان رؤیا می‌کارند، به رهگذران وعده‌های میلیونی می‌دهند، رهگذرانی که به‌جای شیر به اطفال‌شان آب می‌دهند و متاعی جز گرسنگی نصیب‌شان نمی‌شود.

شهر شبیه هفت‌دروازۀ خود است، باز و بی‌هیچ نگهبانی همچون بسترهای روسپیان، بسته به‌روی باریک‌ترین پرتو نور همچون گورهای مردگان.

شهر شبیه دمشق است.

2 اینجا شهر دراز کشیده، آفتاب پوستش را می‌سوزاند و رنگ‌پریده‌تر می‌شود، و همهمه در سراسر شهر می‌پیچد، از سر رودخانه تا میانِ جانش، بند نافی را که هرگز بریده نشده می‌کِشد و فقرایش را به حاشیه‌ها پرت می‌کند، فقرایی که، هربار که در تلاش خود برای بالارفتن به پیکر او چنگ زده‌اند، زیر چرخ‌های عظمتش سقوط کرده‌اند. خراش‌های مانده روی پوست او راه‌های متقاطع با حکمت غیر‌الهی‌اند، و ابرِ سیاه که از گردنش آویزان است صرفاً مقاومتِ دیرینه‌اش را در برابر ترک سیگار نشان می‌دهد. خدای من، چطور می‌توانم به پستان‎هایش صعود کنم، همان‌جا که بر چین‌وشکن‌هایش مشرف است، همان‌جا که خانه‌های خاکستری از دامنه تا نوک پستانش گسترده‌اند، همان خانه‌هایی که از کشف اتفاقیِ لذت بین یک زن و یک مرد گرد هم آمده‌اند تا تمدن آغاز شود ــ باورکردنی نیست، چطور می‌توان بی‌استعاره پستانی را کوهی شمرد ــ و همان‌جا که کوره‌راهی بوده برای آن‌ها که دشمنانشان را دوست نداشته‌اند، کوره‌راهی هنوز پابرجا، همچون سنگ قبری برای گذرِ تاریخ؟ شهر اینجا دراز کشیده، قبراق، انگار با صد بلا که از سر گذرانده بر الفبا تقدم ندارد، با دیوارهایی احاطه شده که شباهتی به حصار ندارند، و، اگر خوب گوش کنی، می‌توانی پژواک صدای دورترین نیاکان‌مان را بشنوی، آن‌ها که زمانی از آب‌هایش نوشیده‌اند و بعضی‌هاشان، بخاطر وراثت، به خونت که آلوده به آوازهاست نفوذ کرده‌‌اند. او نخستین قبرستانی‌ست که مردم به‌عنوان گواهی برای واقعی‌بودن خاطرات تقدیس‌اش می‌کنند. مثل غریبه‌ای از کنارش می‌گذرم، او نیز بی‌آنکه چهره‌ام را بشناسد از کنارم می‌گذرد. در چهرۀ غریبه‌هایی به‌جایش می‌آورم که به او تعلق داشته‌اند، و اینگونه‌ست که یک آن گمان می‌کنیم یکی هستیم. او مثل فسیلی فرسوده است و من مثل پایان تاریخ تازه‌ام، من مثل کودکی لباسش را گرفته‌ام و او مثل زنی قلبم را گرفته و مرتکبِ یک شعر می‌شویم، من آن رؤیاپردازم صیاد شعر و او در واقعیت کودکانی می‌زاید و بزرگ‌شان نمی‌کند، من فانی‌ام و او باقیِ ازلی، من معتقد به تقدیرم مشحون حقایق متعالی، او یک واقع‌گرای ملحد است. هیچ تسلّایی برایم نیست، و هیچ آسیبی به او نمی‌رسد، جز اینکه از سرِ بخت عاشق همدیگرم.

3 حین پایین‌آمدن از جاده‌ای که به دور کمرش می‌رسد، به‌تردید از کوره‌راه‌ها می‌گذرم. تردید به یقین کامل ره می‌نماید، و من به‌نرمی بر لبه‌های لغزانش‌ گام می‌زنم.  قُلّک زمان را می‌شکنم و سه روز و چند ساعت بیرون می‌آورم، لحظات سروری که در طول حیاتم جمع کرده‌ام، لحظاتی که هنوز زنده‌اند. کلاشینکفی که از یک کمونیست به من رسید ــ که تصادفاً از کنار زخمم گذشت ــ هنوز بر شانۀ راستم سنگینی می‌کند، برای همین است که شانۀ چپم بالاتر رفته و مغرورتر شده. در باتلاق روزهایم هرچه بیشتر دست‌وپا می‌زنم و فرورفتنِ تدریجی‌ام حتمی است. آن درخت پرتقال که هر بار به رؤیاهایم می‌آید و مزۀ غزه می‌دهد، با کمی تلخی شبیه هوای دمشق، مدخلی در ویکی‌پدیا و نزدِ ابن‌عربی ندارد. در دمشق در مسیر منتهی به «خیابانی به نام مستقیم»³ حنانیه⁴ را می‌بینم و او را تا خانۀ یهودا همراهی می‌کنم. قدم می‌زنیم مبهوت جزئیاتی که به‌سبب خطاهای فنی در معماری خدا از آسمان سقوط می‌کنند. شهدایی را می‌بینم در سرسرا چشم‌به‌راهِ کسی که بیاید و پاسخگوی پرسش‌های اگزیستانسیالیستی‌شان باشد، بگوید چرا آن‌ها و دشمنان‌شان را در یک اتاق جا داده‌اند که روی سردر آن نوشته «ما همه شهیدیم.» این شهر گوشت برادرش را می‌خورد و از فرط سیری آروغ می‌زند. این شهر محصورِ قصه‌ها و دعاهای مبتلایان به تقواست. این شهر بند نافی را که به مرگ وصلش می‌کند نبریده، هر شب چاقویش را به امید کشتارِ پیشِ رو تیز می‌کند. کاش به گرمیِ موتور ماشینی در زمستانِ محزون تو بودم یا به سردیِ گوری در تابستانِ تلخ‌ات، آه ای صحرای بتنی، آه ای شهری که چایش را با صدای سرودهای جنگ می‌نوشد، و رقص پیروزی‌اش را روی اجساد پسران فقیدش به‌پا می‌کند، آمین!

4 در تیردانم آنقدر پیکان نور ندارم که میان مردان نابینای مترلینک⁵ قسمت کنم، دیوارها معنا را در روحم احاطه کرده‌اند همچنان‌که شهر خاطراتم را. آه ای روح مؤمنم، آه ای بدن ملحدم. حالا به گناه اصلی‌ام اعتراف می‌کنم: شعرهایم، که آن‌ها را مثل دشنه‌یی زنگاربسته در تنِ روزهاتان کاشتم، شعرهای من نیستند. آن‌ها را از کسانی دزدیده‌ام که فراموش شده‌اند یا فراموش کرده‌اند، آن‌ها را از تخت‌های سفید بیمارستان و از ناله‌های شکنجه‌شدگان گرد آورده‌ام. آن‌ها خاطرۀ زنانی‌اند که پیشِ نرینگی خدا قربانی شده‌اند، صدای خِرخِرِ کسانی که اواسط ترانه از سرما مرده‌اند، رؤیاهایی هستند جداشده از رؤیاپردازان. بله، آن‌ها شعرهای من نیستند، آن‌ها خاطرات فسیل‌شدۀ کسانی‌اند که در ایّام بسیار دور زندگی کرده‌اند، کسانی که نام‌شان را نمی‌دانیم، اما در چهره‌های رنگ‌پریده‌مان همراه‌شان داریم، آن‌ها آرزوهای بر باد رفته‌اند، خنده‌های مستعمل، آن‌ها شعرهای من نیستند، آن‌ها نفس‌های غرق‌شدگان‌اند و اعدامی‌ها، و ارواحی خارج‌شده از سوراخ‌های کوچکی که تفنگ‌ها ساخته‌اند. آن‌ها شعرهای من نیستند.

ش-ع-ر-ه-ا-ی م-ن ن-ی-س-ت-ن-د

5

نه فقط من،

همۀ ما غریبه‌ایم،

وگرنه چطور می‌توانیم شهر را شرح دهیم؟

6

شاعری که زمانی در باری در دمشق به او برخوردم

...

گرگ او را خورد

7

از نقطۀ آغاز تن تا مرزهای میل، شب زخم‌به‌زخم فرومی‌افتد، و من در نور پناهندگی می‌گیرم. زنانی که در جلباب‌هاشان پنهان شده‌اند مرا به یاد نرینگی جهان می‌اندازند و من از زنانگی مثل عصایی بهره می‌جویم تا که بگریزم. این فرسودگی که در تعقیب عابران است به اعماقم می‌کشاند، این شهر شباهتی به شادی ندارد اما ابهامی دارد که به سعادتی گریزپا مبتلامان می‌کند، او شباهتی به مرگ ندارد اما محکوم به پایان‌هاست، او ظلمی‌ست که با عدالتی ننگ‌آور توزیع شده، رؤیای رهاییِ یک زن، آهِ خدا، سرِ یحیی که گریان در شب‌هامان می‌دود، اتحاد میان شعر و جلّاد، میان بوی تازۀ دیوارها و عطر کوچه‌هایی که به آغاز می‌رسند، او دمشق است، آن عروسیِ خونِ بی‌پایان، رقص سالومه است که روزها را بر روزهامان می‌بارد، پایانی که حالا آغاز می‌شود، نماز مادرم که خیس از افسانه‌هاست، مناره‌ای که انگشتان خدا را لمس می‌کند، صدای او طعمی شبیه رنگ شعر دارد، بدنش توپوگرافی یک گناهکار است، او دمشق است که مرا زاده و با گلولۀ تک‌تیراندازی از پا درآمده، با هم متولد شدیم، او را به‌سوی خود می‌کِشم و ترانه در هم می‌شکند، مرا به‌سوی خود می‌کشد و شعر آزارم می‌دهد، «ای کسانی که ایمان آورده‌اید، جز در حال مستی به دمشق نزدیک نشوید چراکه خواب‌آلودگی در جان این شهر است.»⁶ ترانه‌های ذبح‌شده، لحظه‌های نبوّت، رایحۀ وحی از آن اوست و تصوف زیر ناف او از آن ما که برهنه‌ایم. ما پسران ناسپاس او هستیم که در شمال گم شده‌ایم و او مادر ماست که فقط از ترس غذامان می‌دهد و اینگونه ما سورۀ شاعران ⁷ را به ارث بردیم، او دمشق است، سیبِ نور، کتابِ اندوه و نامه‌های ابن‌عربی که هنوز به مقصد نرسیده.

(2011)

ـــــــــــــ

¹ایساکا (ایتاکا) جزیره‌ای باستانی در دریای یونان است. اشاره دارد به اُدیسه هومر، اُدیسه فرمانروای ایساکاست. 

² اشاره دارد به فیلم حافظۀ سوراخ (2008) ساختۀ ساندرا ماضی، کارگردان اردنی. مستندی دربارۀ گروهی از چریک‌های سابق (فدائیون فلسطین) است که طی مراحل مختلف مبارزه با اسرائیل نقش مؤثری در انقلاب فلسطین داشته‌اند و حالا در فقر و فراموشی کامل در اردن زندگی می‌کنند.

³ خیابانی به نامِ «مستقیم»، اشاره دارد به روایتِ حنانیه.

⁴ حنانیه از حواریون مسیح بود که در کتاب «اعمال رسولان» در انجیل از او یاد شده. بنا به روایت انجیل، او از سوی مسیح مأمور شد تا بینایی پولس رسول را به او بازگرداند.

⁵ نمایشنامۀ کور، اثرِ موریس مترلینک

⁶ سورۀ النساء، آیۀ 43: « يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَقْرَبُوا الصَّلَاةَ وَأَنْتُمْ سُكَارَى»

«اى كسانى كه ايمان آورده‏‌ايد در حال مستى به نماز نزديك نشويد» (ترجمۀ محمدمهدی فولادوند)

⁷ الشعراء

[این شعر بعد از سفرِ دوهفته‌ایِ شاعر به شهر ایپره نوشته شده، سفری مصادف با صدمین سالگرد اولین حملۀ شیمیایی تاریخ که طی جنگ جهانی اول در کشتزارهای فلاندر به‌وقوع پیوست.]

در شهر ایپره که میان کشتزارهای فلاندر واقع شده همچون انگشتِ وسطی که رو به جهان میان دست نشسته، در شهر ایپره که در جنگ جهانی اول از نقشه پاک شد درست همانطور که فلسطینیان از کتاب‌های درسی و اسناد تاریخی پاک شدند، در شهر ایپره ــ و نمی‌دانم کدام برای متن شاعرانه‌تر و مناسب‌تر است ــ صد سال پس از تخریب آن یا صد سال پس از بازسازی‌اش، در شهر ایپره جایی که می‌توانی دست روی تاریخ بکشی که مثل جسدی افتاده مقابل تو، و می‌توانی زخم را  لمس کنی‌ و هنوز داغش بیابی مثل نوک پستان زنی که میان لب‌های تو ذوب می‌شود، قدم می‌زنم، پناهنده‌ای فلسطینی‌ام که تا مدتی پیش نامش از تمامیِ کتاب‌ها، گزارش‌های خبری و مطالعات و تحقیقات آکادمیک پاک شده بود، چون، همانطور که همه می‌دانند، فلسطین کشوری‌ست بدون مردم.

به هر حال، من، پناهنده‌ای فلسطینی که در این جهان متمدّن وجود ندارد، مثل باستان‌شناسی به‌همراه هیأتی از استعمارگران از اقیانوس‌ها عبور کرده‌ام، نیمی از جهان را پشت سر گذاشته‌ام تا توحش انسان خردمندرا به‌چشم ببینم، و به هانا آرنت حق بدهم که از ابتذالِ شرمی‌گفت. من پناهندۀ سوری-فلسطینی-سوئدی، جینی با مارک لیوایز¹ پوشیده‌ام که ابداع یک مهاجر یهودی اهل آلمان  در سان فرانسیسکو است، دوربینم را پُر از عکس می‌کنم مثل زن کشاورز روسی که سطلی را از شیر گاوش پُر می‌کند. سرم را به علامت تأیید تکان می‌دهم مثل کسی که درسِ جنگ را فهمیده. من آن فلسطینی‌ام که از کشتارهای بسیار جان به‌در بُرده‌ام، لُخت‌وعور اینجا ایستاده‌ام، و شعرم را به تن کرده‌ام تا مگر زخم‌هایم را بپوشاند، گیج‌وگنگ تکه‌هایم را از این‌جا و آن‌جا جمع می‌کنم تا گواهی باشم. بر اساس کلیشه‌ها من آن فلسطینی تندخویم، از کشوری که خاکش، به اذعان شرق‌شناسان، جان می‌دهد برای جنگ. من در کمال شرم مقابل شما ایستاده‌ام، بله، شرم از اینکه جنگ‌های کشور من تا چه اندازه در مقایسه با جنگ‌های عظیم کشور شما سطحی و خالی از معناست، جنگ‌هایی کوچک و بی‌ارزش در برابر ماشین‌های جنگی پیشرفتۀ شما، که مرده و زنده را پودر می‌کنند، سلاح‌های هوشمند شما که جنگ را به فُرمی هنری بدل می‌کنند، جنگ‌های رنگارنگ شما که ویرانی محض به بار می‌آرند، قتل‌عام شکوهمند به‌دست شما، ای نژاد سفید.

در شهر ایپره که میان کشتزارهای فلاندر غنوده درست همان‌طور که خاورمیانه در میان مشکلاتش، میراث عظیم جنگ به زمینه‌ای برای کسب سود از راه گردشگری تبدیل شده. همه‌چیز مشمول مرور زمان می‌شود، همه‌چیز به‌جز ایپره. اینجا خاطرۀ جنگ با گذشتِ زمان بزرگ می‌شود، اینجا خاطرۀ جنگ توریست‌ها را می‌بلعد و بزرگ می‌شود، کهنه‌سربازها را می‌بلعد و بزرگ می‌شود، قصه‌گوها و نوادگان آن‌ها را که اینجا کشته شده‌اند می‌بلعد و بزرگ می‌شود، خاطرات آن‌ها را که هنوز به دنیا نیامده‌اند می‌بلعد و مثل داربستِ تاک‌ها بزرگ می‌شود. قطعات سلاح‌هایی که در میدان‌ها پیدا شده در ویترین مغازه‌ها و کافه‌ها به نمایش درآمده. عکس سیاه‌وسفیدِ سربازان با سبیل‌هایی به تیزیِ خنجر همه‌جا هست، همه‌چیز در این شهر با مرگ در ارتباط است. گور سربازان گمنام همچون زخمِ بازی‌ست، موسیقی‌ای که بیش از هشتاد سال است هر عصر نواخته می‌شود مانند خونی‌ست که بند نمی‌آید. میدان‌های جنگ خاطرات مردانی را در خود دارند که بی‌آنکه بدانند چرا آنجا کشته شده‌اند، و مردم بیچاره‌ای که بعد از جنگ به دنیا آمده‌اند و شاهد شُکوه آن نبوده‌اند، آن‌ها که با داستان‌های بی‌شماری که از جنگ شنیده‌اند تسخیر شده‌اند، در چشم‌هاشان ــ چون برای لحظه‌ای نیک بنگری ــ امید فرارسیدن جنگی دیگر را خواهی دید، و اطمینان از اینکه امیدشان تحقق می‌یابد، اطمینانی قطعی ناشی از شناخت آن‌ها از نوع بشر، و این تنها چیزی‌ست که آرام‌شان می‌کند.

یادداشت 1:

در آمریکا آن را جنگِ اروپایی نامیدند، و آسیایی‌ها، آفریقایی‌ها و آمریکایی‌ها در کنار اروپایی‌ها از بین رفتند، و در اروپا آن را جنگِ عظیم نامیدند، هرچند عظمتی نداشت، و نمی‌دانستند با وقوع جنگ جهانی دوم باید نامش را از جنگ عظیم به جنگ جهانی اول تغییر دهند. تا آن لحظه جهان خام و رمانتیک بود، کسی حدس نمی‌زد فقط دو دهه پس از این رقصِ بی‌اختیار درهای دیسکوتِک به‌روی همه باز خواهد شد. هیچکس مارکس را باور نکرد وقتی گفت تاریخ خودش را تکرار می‌کند، بار اول به صورت تراژدی و بار دوم به صورت فکاهی، این تقریباً همان چیزی‌ست که در اروپا رخ داد: تراژدیِ جنگ جهانی اول، و کارناوال جنگ جهانی دوم.

در شهر ایپره آنجا که تاریخ می‌تواند با چشمانی سخت و سرد به تو بنگرد، یا با دست‌هایی نرم دنبالۀ جامه‌ات را بگیرد، جایی که صد سال اخیر طوری در ذهنت در هم آمیخته که دیگر نمی‌دانی کجایی، جایی که مردانی با سبیل‌هایی شبیه بال پرندگان به مرگ خود رضا داده‌اند، ششصدهزار مرد در دشت‌ها پخش شده‌اند، در زمین گداخته‌اند، همچنان که تجزیه شدند خاطرات‌شان در خاک نشت کرده، به سبزیجات نفوذ کرده، به شیر گاوها و به خشخاش، خاطرات‌شان میدان‌های جنگ را به ماخولیا آلوده و به احساس مبهمی که با هوسی ناگهانی به ذهن زنان عابر خطور می‌‌کند، همسرانشان این احساس را آلرژی بهاره می‌نامند، و شاعران به آن دژاوو می‌گویند. مردانی با سبیل‌هایی شبیه بال پرندگان اشعارم را پیش از آنکه بنویسم‌شان خواندند و بعد خود را مشغول پیچیدن سیگار کردند. من یکی از آن‌ها را دیدم که انگشتش را در زخمِ دوستش فرو می‌کرد و مرا به یاد توماس حواری² انداخت، و او مرا دید و به یاد خودش افتاد. مردانی با سبیل‌هایی شبیه بال پرندگان هنوز آنجایند، یک قرن گذشته و آن‌ها هنوز آنجایند، مادران‌شان مرده‌اند و رفته‌اند و آن‌ها هنوز آنجایند، عشاق‌شان تنها و با مردانی دیگر پیر شده‌اند و آن‌ها هنوز آنجایند، در فضا‌-زمان معلّق‌اند، چکمه‌هاشان در گِل فرو رفته، تفنگ‌هاشان زنگار بسته، مهمّات‌شان نم کشیده، و گازِ کلر آنقدر در هوا پخش شده و گسترش یافته تا به دمشق رسیده. در شهر ایپره تاریخ می‌تواند با چشمانی سخت و سرد به تو بنگرد، گذشته و حال با گاز در هم آمیخته، گازِ درون ریۀ آن‌ها که اینجا کشته شده‌اند در هم آمیخته با گاز درون ریۀ آن‌ها که یک قرن بعد در دمشق کشته شده‌اند. هیچکس درس نگرفته، هیچکس درس نمی‌گیرد.

یادداشت 2

فریتس هابر، شیمیدان یهودی-آلمانی، دو بار کود را کشف کرد، بار اول زمانی که برای ساخت مواد منفجره نیتروژن و هیدروژن را با هم ترکیب کرد، به‌دنبال راهی تازه بود برای کُشتن بیشترین تعداد ممکن از مردم، که به فرمول آمونیاک رسید. از آمونیاک به‌عنوان کود کشاورزی استفاده می‌شد و به این ترتیب او میلیون‌ها نفر را از گرسنگی نجات داد و جایزۀ نوبل شیمی را ربود. بار دوم زمانی بود که گاز کلر را اختراع کرد و مرگ هزاران سرباز را بر اثر خفگی رقم زد و اجساد آن‌ها کود کشتزارهای فلاندر شد.

یادداشت 3

در 22 آوریل 1915، آلمان‌ها در حضور فریتس هابر 5730 سیلندر گاز کُلر به‌سمت سربازان متحدین در کشتزارهای فلاندر رها کردند. هزاران نفر بر اثر خفگی کشته شدند. همسر هابر، کلارا ایمِروار، که او نیز یک شیمیدان یهودی-آلمانی بود، چند روز بعد از حملۀ شیمیایی در اعتراض شدید به نقش شرم‌آور همسرش در ساختن سلاح‌های شیمیایی خودکشی کرد. روزِ بعد از خودکشی او، هابر به‌منظور آماده‌کردن مقدمات اولین حملۀ شیمیایی علیه روس‌ها در جبهۀ شرقی خانه را ترک گفت.

یادداشت 4

هابر به کار خود ادامه داد، او می‌خواست به آلمان‌ها ثابت کند یک آلمانی واقعی‌ست، و به کار تجهیز و توسعۀ یکی از شوم‌ترین پدیده‌های تاریخ پرداخت، گاز سیکلون آ، که بعدها به گاز سیکلون ب تبدیل شد، و نازی‌ها در طی جنگ‌جهانی دوم از آن برای نسل‌کشی بیشترین تعداد ممکن از یهودیان در اتاق‌های گاز استفاده کردند ــ یهودیانی که بستگان فریتس هابر نیز میان آن‌ها بودند.

یادداشت 5

فریتس هابر در سال 1933 در نتیجۀ وضع قوانین ضد‌یهودِ نازی‌ها آلمان را به‌مقصد بریتانیا ترک گفت. او در سال 1934، بمنظور کار برای یک مؤسسۀ تحقیقاتیِ بریتانیایی، در راهِ فلسطین بود که در هتلی در بازل درگذشت.

در ایپره،زیبایی طبیعت از همان ابتدا فریب‌تان می‌دهد، به دانه‌ای می‌مانَد که مرغ دل‌تان را به دام می‌اندازد. صلح فریب‌تان می‌دهد، همچون سبزه‌هایی روییده در امتداد خندق‌ها، صلحی که، همین‌جاست، به‌سوی شما پیش می‌آید، در دستانش چاقویی‌ست که زیر پالتوش پنهان کرده. اولین ضربه شگفت‌زده‌تان نمی‌کند، دومین ضربه اما چرا، سرشت یکنواخت مرگ شگفت‌زده‌تان می‌کند، کسالت، تکرار کسالت‌بار به‌زمین‌افتادنِ مردانی که هنگام دویدن بر اثر برخورد گلوله سکندری می‌خورند. شما از یکنواختی درس‌هایی که کسی جز مردگان آن‌ها را نیاموخته شگفت‌زده می‌شوید، از زیبایی نبرد شگفت‌زده می‌شوید، از ضرب‌آهنگ تفنگ‌ها، از رنگ‎هایی که هربار پس از بوسۀ بمب بر خاک پخش می‌شوند، از صدای زنگ درگوش‌هاتان، از موسیقی فلزاتِ منفجرشده که سرود ملیِ مرگ می‌نوازند، از همنوازی ضربان قلب‌ها، شما از اینهمه شگفت‌زده می‌شوید. این فرصت مناسبی‌ست برای پرده‌برداشتن از قساوت انسان و رقت آهن.

ایپره شهری‌ست که گوری بزرگ را در خود پنهان کرده، گوری دسته‌جمعی که نقابِ یک شهر را به چهره زده، نمی‌دانم چطور بگویم، اما مطمئنم به مقبره‌ای دیگر برای سرباز گمنام نیاز نداریم، باور کنید، ما به مقبره‌ای برای راننده‌اتوبوسِ گمنام، مهاجری از شیلی، نیازمندیم که در بی‌کسی مُرد و هیچکس دلتنگ او نشد، یا به مقبره‌ای برای فلافل‌فروشِ گمنام، که در جنوبْ سیر به دنیا آمد و در شمال گرسنه از دنیا رفت. ما به مقبره‌ای بزرگ برای زنِ گمنام نیازمندیم، همو که خونش از درز دیوارها به خانه‌ها رخنه می‌کند و ما می‌کوشیم با رنگ بپوشانیمش، همو که نالۀ ضعیفش را در شب‌های خاموش تابستان می‌شنویم و وانمود می‌کنیم  به کار دیگری مشغولیم، زنی که از خلال تاریخ نوک پا عبور کرد تا هیولا از خواب بیدار نشود، زنی که در سکوت رنج کشید و اعتقاد داشت اگر نه بگوید مورد خشم الهی قرار می‌گیرد، زنی که پدرسالاری او را خورد وقتی ما از ترس در سکوتِ محض بودیم.

رقصِ جهانیِ اول بود، همه دعوت بودند، سالن رقص در فضای باز به‌پا بود، موسیقی پخش می‌شد. لولۀ تفنگ به زمین افتاد، صد سال بعد کشاورزی آن را خواهد یافت و گمان خواهد کرد فلوت است. دندان یک سرباز با ترکشی به زمین افتاد، کسی آن را پیدا نخواهد کرد. بمبی روی یک قبر افتاد و سربازها را برای بار دوم کُشت. رؤیاهای آن‌ها که گمان می‌کردند از نبرد بازمی‌گردند به زمین افتاد: تکه‌های کوچک فلز،که نام‌شان روی آن‌ها حک شده بود، همۀ آن‌چیزی بود که برگشت. رقصِ جهانی اول: یک شهر با گلوله‌ای سرگردان سقوط کرد، همۀ رقاص‌ها به زمین افتادند، همۀ نوازنده‌ها، پرندۀ روی درخت و درخت، همه به زمین افتادند، و سیبِ نیوتن در هوا معلّق ماند. اینجا جاذبه وجود ندارد، فقط گِل‌ولای است که پوتین سربازها را بغل گرفته، و من تنها بازماندۀ این قتل‌عام بشکوه‌ام، آن شاهد دیررسیده، آرام به سنگ‌قبرها نگاه می‌کنم. بُهتِ من از پیش‌پاافتادگیِ آن‌ها همچون بهت آن‌هاست از دیدن مهمانی ناخوانده، شاهدی از سرزمین‌هایی که فرزندانش حق شهادت ندارند، قربانی‌ای که برای دیدنِ قبر قربانیان آمده.

-        اینجا آمده‌ای تا از آموزه‌های تمدن غرب برای کشتار بیشترین تعداد آدم‌ها با مدرن‌ترین ابزارها بهره ببری؟

-        نه.

-        اینجا آمده‌ای تا از تجربۀ مرگ رایگانِ ششصدهزار نفرکه کودِ خشخاش شدند استفاده کنی؟

-        نه.

-        دنبال راهی هستی برای بازیافت سربازها تا بتوان دوباره در جنگ‌های دیگر از آن‌ها استفاده کرد؟

-        نه.

-        اینجایی تا کشتن را بیاموزی؟

-        نه. اینجایم تا مرگ را بیاموزم.

دمشق:

به‌سمت مرگ می‌رفتم که جنگجویان جلوی راهم را گرفتند. مرا گشتند و قلبم را که نزد خودم بود یافتند. از آخرین باری که قلبی را همراه صاحبش دیده بودند مدت‌ها می‌گذشت. یکی از آن‌ها داد زد: «هنوز زنده است»، و تصمیم گرفتند به زندگی محکومم کنند. من زنی را دیدم که مثل پرستارها سفیدجامه بود اما در هوا پرواز می‌کرد. تزریق مورفین مرا به صحنۀ نبردی دیگر برد، آنجا درختان آبی بودند و آب مثل پرتقال سبز بود. زنی را دیدم سفیدجامه که به من نگاه می‌کرد و داشت در فضا ناپدید می‌شد. تزریق مورفین مرا به دالان‌های بین دمشق و استکهلم برد و خودم را نشسته به‌انتظار اتوبوس یافتم، در فکر کشورهایی که مردم‌شان در رختخواب‌های خود در جمعِ خانواده‌شان می‌میرند، کشورهایی که در آن‌ها تبلیغ کوکاکولا و تصاویر زنان لاغر برهنه همه‌جا پخش نیست. در رؤیا می‌بینم ماهی آبی را در دست گرفته‌ام و خیابان سبز است و در ماه ژوئیه در بالکن خانه‌ای که از کوهِ قاسیون به دمشق مشرف است ایستاده‌ام و آب خنک می‌نوشم، خواب می‌بینم که قلبم با من است، دوستانم هنوز زنده‌اند، و غروب در رستوران نورماندی همدیگر را ملاقات می‌کنیم و بعد با جیب‌های خالی در خیابان‌های شهر قدیمی قدم می‌زنیم، خواب می‌بینم یاغی شده‌ام و شعر کنار من مقابل تاریخ ایستاده است. رؤیای زنان را می‌بینم، خدای من چقدر زنان را دوست دارم، از زنان بیشتر از هر مدرسه‌ای آموخته‌ام و از جنگ بیشتر از صلح، و می‌توانم به شما اطمینان بدهم که بسیاری از سربازان مجرمان زمانِ جنگ می‌شوند و بسیاری از شاعران مجرمان زمانِ صلح، و خبر خوب در زمان جنگ این است که خبر بدی نیست، و بازندگانِ جنگ کسانی‌اند که مرده‌اند، فرقی ندارد از کدام جبهه باشند، و جنگ به‌هنگام کودکی‌اش خون سربازها را می‌مکد و وقتی بزرگ شد پوتین‌های آن‌ها را روی آتش ملایم کباب می‌کند و اگر سربازها زنده بمانند خواهد مُرد.

یادداشت 6

به فلسطین فکر می‌کنم، کشوری که خدا را کشف کرد و آنجا میلیون‌ها نفر به نام خدا کشته شدند، سرزمین شیر و عسل، که دیگر نه شیر دارد و نه عسل، سرزمین مقدس، که به‌خاطرش وارد جنگ‌های مقدس شدیم، شکست‌های مقدس خوردیم و از آن مهاجرتی مقدس کردیم، که به‌خاطرش در کمپ‌های مقدس زندگی کردیم و به مرگی مقدس مردیم. وقتی به فلسطین فکر می‌کنم صدای شیخ را به یاد می‌آرم که هروقت از او سؤال می‌پرسیدم سطری از قرآن را تکرار می‌کرد: «اى كسانى كه ايمان آورده‏‌ايد از چيزهايى كه اگر براى شما آشكار گردد شما را اندوهناك مى‌كند مپرسيد³». هنوز از خودم می‌پرسم: کدام‌یک از زمین دورتر است، سیارۀ مُشتری یا چارۀ دوکشوری⁴؟ کدام به قلب من نزدیک‌تر است، سربازی از کشورم یا شاعری از کشور دشمن؟ بدترین یادگار آلفرد نوبل چیست، دینامیت یا جایزۀ نوبل؟

استکهلم

خوب، حالا در استکهلم‌ام، از آسایشی که دارم در کشوری که بیش از دویست سال است درگیر جنگ نبوده لذت می‌برم، اینجا همه‌چیز در سکوت اتفاق می‌افتد ــ شادی، غم، جنون، حتی خشونت در سکوت اتفاق می‌افتد ــ من اما به‌جای سندرومِ استکهلم، به سندرومِ دمشق مبتلا شده‌ام و این قصۀ دیگری‌ست که در شعر دیگری بایدش سرود، چراکه چنین چیزی بی‌سابقه است. اصل ماجرا این است که دیگر به چیزهای پیش‌پاافتاده کاری ندارم: هنوز شمارۀ اتوبوسی را که از راهِ خانه‌ات می‌گذرد نمی‌دانم. با این وجود هماره به تو می‌رسم و کنارت در بستر می‌خوابم. دیگر به‌یاد ندارم بدنت چگونه درکم را از مکان‌ها و مسیرها تغییر داد. نمی‌دانم این خانه دقیقاً کجاست. می‌دانم جایی روی نقشه است. برای عشق از جی‌پی‌اس استفاده نمی‌کنم. اینکه عشق راه خانه‌ات را بهتر از من می‌داند آزارم می‌دهد. با آرامشی کُشنده دوستت دارم، از بالاترینِ بلندی‌ها به‌سویت سقوط می‌کنم و این سقوط آرام است، بسیار آرام، انگار که حرکت آهسته باشد، اینچنین عاشقت هستم، مثل به‌خاک‌افتادن سربازها در نبرد، سقوط قیمت‌ها در بازار سهام، فروریختن دیوار آپارتاید، شهرهای تحت محاصره.

به یاد دارم چگونه آغاز شد، وقتی در نمایش تو را بلعیدم، وقتی در تو گم شدم و عابران با ترحم از کنارم گذشتند، وقتی درخت سیبی از کیف تو افتاد و ما بی‌نقاب شدیم، وقتی سکس کنترل اوضاع را به‌دست گرفت و من مثل ساعت‌دیواری در اتاق انتظار ساز مخالف زدم. من چراغ راهرو خانه‌ات را عوض نکرده‌ام، یک سال است قول داده‌ام آن را عوض کنم، اما عقایدم را راجع به تمدن غرب عوض کرده‌ام. به امیدِ خدا در آینده زنی دیگر باز مرا عوض خواهد کرد.

کنارت می‌خوابم و وانمود می‌کنی خوابی، اما سکس را از برآمدگیِ نوک پستان تو بو می‌کشم و می‌دانم دروغ می‌گویی، دروغ می‌گویی، و منتظری من پیشقدم شوم و شروع کنم به بلعیدنت، چراکه فقط در چنین وضعی نگرش و کلیشۀ شرق‌شناسانۀ برآمده از سال‌ها استعمار، که عموماً راجع به شرق و مشخصاً راجع به مرد جوان عرب وجود دارد، مصداق می‌یابد. من اما با کین‌توزیِ بدوی که در اندرونم ریشه دارد، امیدت را نومید می‌کنم و گوسفندان بی‌نوایم را برای چرا جلوی گرگ گرسنه‌ات وامی‌گذارم، و صبر می‌کنم و صبر می‌کنم و صبر می‌کنم. گرگِ میل تو انتظاراتم را برمی‌آورَد، و گوشت گوسفندانم را در بستر سفیدت که شبیه صحرای برف‌گرفتۀ سوئد است می‌درد. عطر پستان‌هات به نور ملایم اتاقت می‌آمیزد و دی‌اکسیدِ خواب‌آلودگی تولید می‌کند. آنقدر عرق می‌کنم که شعرهای عربی و شعرهای سوئدی در سرم با هم ترکیب شوند. مرا دیگر با چیزهای پیش‌پاافتاده چه‎کار، با شهری که تو در آن نباشی، حتی وطن هنگامی که تو نیستی.

یادداشت 7

راهِ دمشق مملو از خاطرات است و من خسته‌ام از همان زمانی که کمپ از شیرخشک سازمان ملل غذایم داد، و بارِ پناهنده بودن را به دوشم گذاشت. راهِ دمشق که در سال 2008 ترکَش گفتم دیگر وسوسه‌ام نمی‌کند، چراکه با یک‌بار چشیدن طعم آزادی دیگر نتوانستم پشتِ استعاره‌ها پنهان شوم تا از جاسوس‌ها بگریزم.

راهِ ایپره با جسدها فرش شده و من خسته‌ام از همان زمان که پسرعموهایم مرا کشتند، و رهایم کردند تا خوراک پرندگان شوم.

برف راهِ استکهلم را بسته است.

راهِ جنگ آرام است، در حاشیۀ راه مهمان‌سرای کوچکی‌ست برای آسودن کسانی که عازم کشتارند. دمی می‌آسایند و آبی می‌نوشند. چای می‌نوشند. و درباب علل مرگِ برنامه‌ریزی شده صحبت می‌کنند. صبح‌دم راه خود را پی می‌گیرند تا با گلوله به مذاکرات‌شان ادامه دهند. من گرفتار تناقض‌هایم. منم آن شاهدی که دیر رسیده و آن شهیدی که هرگز نرسیده. قاتل و مقتول. جانی و قربانی. منم آن سرخپوستِ سرخ، آبی، سبز، آن فلسطینیِ سیاه، و این جنگ ندارد شعری که نگذارد استعاره مرده به دنیا آید و نگذارد مرگ باری شود سنگین چون بخاری مفرغینی که چنبره زده بر این داستان. مرگ نمی‌تواند مرا موطنی بخشد، و اگر هم بتواند من آن را نمی‌خواهم. ایپره کابوسی بود که صد سال پیش پایان یافت و دمشق کابوسی‌ست که حالا می‌بینیم و من در استکهلم گیر افتاده‌ام. شعرهایی که در دمشق نوشتم به‌دست سربازان اعدام شده‌اند، شعرهایی که در ایپره نوشتم با من سوار هواپیما نشدند و شعرهایی که در استکهلم با من زندگی می‌کنند از کمبود شدید ویتامین دی رنج می‌برند.

ایپره:

جنگ پشت در است.

دمشق:

در ساعت سه صبح راکت‌های حامل گاز سارین به بخشی از حومه‌های پرجمعیت دمشق اصابت کرد. حدقه‌ها تنگ می‌شود، دید وسعت می‌یابد، بدن کودکان با ضرب‌آهنگ و به‌شدت به لرزه می‌افتد. این شکلِ دیگری از زمین‌لرزه است، که در آن خانه‌ها ثابت می‌مانند و بدن‌ها می‌لرزند. این زمین‌لرزه‌ای اخلاقی‌ست که به جهان ضربه می‌زند.

استکهلم:

شهر در امن و امان است.

(2015)

ـــــــــــ

¹ از قدیمی‌ترین مارک‌های شلوار جین، لی، لیوایز (لِویز: Levi's)، متعلق به لوی استراوس است. (با کلود لوی استراوس جامعه‌شناس اشتباه نشود).

² توماس حواری، که گاهی به نام توماس شکاک شناخته می‌شود، از حواریون مسیح است که تا انگشت در زخم‌های او فرو نبرد باور نکرد زنده شده. کاراواجو از این واقعه نقاشی مشهوری دارد.

 ³ سورۀ المائده، جزء 7، آیۀ 101: «اى كسانى كه ايمان آورده‌‌ايد مپرسید از آنچه اگر برایتان آشكار شود اندوهناك‌تان مى‌‏كند. و اگر هنگام نازل‌شدن قرآن دربارۀ آن‌ها سؤال كنيد براى شما روشن مى‌شود خدا از آن [پرسش‌هاى بيجا] گذشت و خداوند آمرزندۀ بردبار است.»

«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَسْأَلُوا عَنْ أَشْيَاءَ إِنْ تُبْدَ لَكُمْ تَسُؤْكُمْ وَإِنْ تَسْأَلُوا عَنْهَا حِينَ يُنَزَّلُ الْقُرْآنُ تُبْدَ لَكُمْ عَفَا اللَّهُ عَنْهَا وَاللَّهُ غَفُورٌ حَلِيمٌ»

⁴ حل الدولتين به معنی راه‌حل دوکشوری، یکی از راه‌حل‌های ارائه‌شده برای حل اختلاف‌ها بین اسرائیل و فلسطینیان است.

برای آنیش کاپور¹

کوه کوچکی بود، به شکل یک ابر، مُشرف به هیچ، در اوج مانند یکی گنجشک در آسمان، بزرگ مانند یک درخت، و پاک تنها بود، تا قبل از اختراعِ موبایل، کوه‌ها پیغام‌شان را به پرنده‌ها می‌سپردند تا خاطرات نمیرند.

کوه کوچکی بود که خواب شهر می‌دید و ازدحام را ترجیح می‌داد، اما یکسره تنها مانده بود. کوه‌ها به سبب اختلافات خانوادگی از سی زلزلۀ قبل همدیگر را ندیده بودند.

کوهی کوچک، که شاعران آن را صخره‌‌ای می‌پنداشتند که از شاخِ یک گاو نر به زمین افتاده، اما خیلی اتفاقی در فصل شکار متوجه شدند کوه ماده است. در فصل شکار، در سالی که هنوز توسط باستان‌شناسان کشف نشده، شاعران در تعقیب یک شعر بودند، شعر آن‌ها را غافلگیر کرد و در غاری در دامنۀ کوه پناه گرفت. به دنبال شعر به‌درون غار رفتند و نمی‌دانستند وارد واژنِ کوه شده‌اند. این اولین نزدیکی بین بشر و یک کوه بود. حاصلش شهری که زبان‌شناسان البدايه‌اش نامیدند، و دمشق نامی بود که شاعران روی آن گذاشتند. دختری حاصل زِنای حلال، اولین شهر.

همان زمان که یک کوه در امتحانِ فیزیک می‌افتد، کوه دیگری خمیازه می‌کشد و شهر به خواب می‌رود گویی هیچ اتفاقی نیفتاده، گویی همه‌چیز اتفاق افتاده. چه کسی گفته کوه به کوه نمی‌رسد؟ به نظرم آن مثلِ معروف باید اینگونه تصحیح شود: «اگرحضرت محمد(ص) به‌سوی کوه نرود، کوه به‌سوی حضرت محمد(ص) می‌رود»، نه، دوباره باید اینگونه تصحیح شود: «اگر کاپور به‌سوی کوه نرود، کوه به‌سوی کاپور می‌رود.»

(2013)

ـــــــــــــ

¹ آنیش کاپور مجسمه‌ساز هندی‌تبار انگلیسی و از پیشگامان هنر مفهومی معاصر بریتانیاست. او در ۱۲ مارس ۱۹۵۴در بمبئی هندوستان از مادری یهودی اهل بغداد و پدری هندو به دنیا آمد. اجداد مادری‌اش زمانی‌ که مادرش نوزاد بود از بغداد به هند مهاجرت کردند.

ما که تکه‌تکه‌ایم، که گوشت تن‌مان مانند قطرات باران در هوا پرواز می‌کند، از یکایک مردان، زنان و کودکان این جهان متمدن عذر می‌خواهیم که ــ هرچند ناخواسته ــ بی‌اجازه وارد خانۀ آرام‌شان شده‌ایم. عذر می‌خواهیم که ردّ تکه‌های تن‌مان بر حافظه‌شان که به سفیدی برف است باقی مانده، چراکه ما تصویر یک انسان طبیعی و کامل را در چشم‌شان مخدوش کرده‌ایم و در کمال وقاحت یک‌باره و بی‌لباسی به تن در گزارش‌های خبری، صفحات اینترنت و نشریات ظاهر شده‌ایم و تنها لباس ما خون ما و تکه‌های سوختۀ تن‌مان بوده. ما از تمام کسانی که جرأت نگاه‌کردن به تصاویر زنده از زخم‌های ما را نداشتند مبادا از شدت ترس مو بر تن‌شان راست شود و از تمام کسانی که بعد از دیدن تصاویر تازۀ زخم‌های ما در تلویزیون نتوانستند شام خود را تمام کنند عذر می‌خواهیم. از رنجی که از دیدن ما در آن وضعیت بردید عذر می‌خواهیم، ما بدون اینکه خود را آراسته باشیم یا قطعات بدن‌مان را یکجا جمع کرده باشیم روی صفحۀ تلویزیون ظاهر شدیم. همچنین از سربازان اسرائیلی عذر می‌خواهیم که خود را به زحمت انداخته و دکمۀ شلیک را در هواپیما و تانک‌هایشان فشار داده‌اند تا ما را تکه‌تکه کنند، متأسفیم که پس از برخورد مستقیم بمب‌ها و موشک‌های آن‌‎ها با سرهای نرم و حساس‌مان به آن هیأتِ شنیع و ترسناک درآمدیم و متأسفیم که باید ساعاتی را در مطب روانپزشک بگذرانند تا باز انسان شوند، همانگونه که پیش از تغییر شکل بدن ‌ما به قطعاتِ تنفربرانگیز بودند، قطعاتی که حالا هر بار به‌وقت خواب این سربازان را دنبال می‌کنند. ما چیزهایی هستیم که روی صفحۀ تلویزیون و نشریات دیدید، و اگر زمانی سعی کنید تکه‌های ما را مانند پازل کنار هم بچینید تصویری واضح از ما خواهید دید، آن‌قدر واضح که توانایی هر کار دیگری را از دست خواهید داد.

(2008)

در شمالِ جهان، جایی نزدیک دیوارِ خدا، سرگرم فرهنگ پیشرفته، جادوی تکنولوژی، آخرین دستاوردهای تمدن بشری، و تحت تأثیر افیونی که برایم امنیت، بیمۀ سلامت، تأمین اجتماعی و آزادی بیان به‌همراه دارد، مانند یک اروپایی زیر آفتاب تابستان دراز کشیده‌ام و به جنوب فکر می‌کنم، در فکرِ بهانه‌هایی‌ام برای توجیه غیبتم. مهاجران، مسافران، پناهندگان، افراد بومی و غیر‌بومی، فراریان مالیاتی، الکلی‌ها، نو‌کیسه‌ها و نژاد‌‌پرستان از مقابلم عبور می‌کنند، همۀ آن‌ها از مقابلم عبور می‌کنند، من در شمال نشسته‌ام، به جنوب فکر می‌کنم و قصه‌هایی دروغین می‌بافم تا غیبتم را توجیه کنم و علت عدم حضورم را توضیح دهم.

بله، نمی‌‌توانم آنجا باشم، راه بین شعر من و دمشق بنا به دلایل پست‌مدرن قطع شده: یکی از دلایلم این است که دوستانم با سرعتی زیاد ــ حتی بیشتر از سرعت سی‌پی‌یوی کامپیوترم ــ به‌سمت خدا صعود می‌کنند، و دلایل دیگرم مربوط به زنی است که او را در شمال ملاقات کردم و دیدارش باعث شد طعم شیر مادرم را از یاد ببرم، و برخی از دیگر دلایلم مربوط به ماهی‌های داخل آکواریوم است که اگر من نباشم کسی به آن‌ها غذا نخواهد داد.

نمی‌توانم آنجا باشم، فاصله بین واقعیت و حافظه‌ام نشان می‌دهد که آین‌اشتاین حق داشت و انرژی تولیدشده از اشتیاقم برابر حاصل‌ضرب جرم در مجذور سرعت نور است.

نمی‌توانم آنجا باشم، اما می‌توانم نباشم، بله، می‌توانم با مهارتی خاص نباشم. اخیراً در این کار حرفه‌ای شده‌ام، تقویمی دارم که قرارهای نبودنم را در آن یادداشت می‌کنم و خاطراتی دارم که هنوز رُخ نداده‌اند.

می‌توانم نباشم انگار هیچ‌وقت وجود نداشته‌ام، انگار هیچم، انگار هوا هرگز وارد ریه‌هایم نشده، انگار هیچ‌گاه دشمنی نداشته‌ام، انگار فراموشی‌ام، اغمایی که مانند یک بیماری مُسری منتقل شده است.

نمی‌توانم آنجا باشم، علتش جنگ سردی است که هر روز با انزوا دارم، جنگ با بمباران تصادفیِ تاریکی، جنگ با افسردگی نظام‌مند، جنگ با شبیخون‌های تنهایی که آشپزخانه را هدف می‌گیرند، جنگ با ایست‌های بازرسی‌که میان من و تابستان قرار می‌گیرند، جنگ با بوروکراسیِ ناشی از تفکیک قوای مقنّنه و مجریه، جنگ با روزمرگیِ ادارۀ مالیات. تو برایم بسیار از جنگ گفته‌ای، حال مجالم دِه تا کمی برایت از صلحی بگویم که اینجا در شمال طعمش را چشیده‌ام. بگذار برایت از انواعِ رنگ پوست بگویم، بگذار بگویم اینکه مردم نمی‌دانند چطور اسمت را تلفظ کنند یعنی چه، از موی سیاه، از دموکراسی که همیشه به نفع ثروتمندان است، بیمۀ سلامت که برای دندان‌هایت نیست چون آن‌ها جزئی از بدنت نیستند. بگذار برایت از سبزیجات بی‌طعم بگویم و گل‌های بی‌عطر، نژادپرستی‌ای که پشت لبخند پنهان شده، بگذار برایت از غذاهای فوری بگویم، از قطارهای فوری، از رابطه‌های فوری، و از ریتم آهسته، غم آهسته، مرگ آهسته.

اگر بگویم کفش‌هایم خسته‌اند و درونم گرگی‌ست که اگر بوی خون به مشامش برسد نمی‌توانم آرامش کنم باور می‌کنی؟ اگر نشان گلوله‌هایی را که آنجا به بدن دوستانم خورده روی بدن من، که اینجا پشت کامپیوتر نشسته‌ام، ببینی باور می‌کنی؟ به تصادف اعتقاد داری؟ غیابم تصادفی است که با دقتِ تمام برنامه‌ریزی شده، یک فعل تصادفیِ کاملاً حساب‌شده. من به‌طور تصادفی کشف کردم که هیچ تصادفی تصادفی نیست، و تصادف آن است که رخ ندهد. اگر تو را به موسیقی قسم بدهم باور می‌کنی؟ تو را به موسیقی قسم می‌دهم که جواز اقامت در اروپا به همان اندازه که مانع از کشته‌شدن ما با گلوله می‌شود ما را به خودکشی نزدیک می‌کند.

خوب، حقیقت را به تو می‌گویم. به تو می‌گویم چرا نمی‌توانم آنجا باشم. در یکی از عصرهای تابستان در راهِ خانه به زنی غمگین برخوردم. جنگلی در دستش بود و بطری شرابی در کیفش. او را بوسیدم و یازده‌ماهه حامله شد...

اما این چیزی نیست که مانعِ حضورم می‌شود. حقیقت این است که دمشق مرا کنار زنی دیگر در رختخواب دید. سعی کردم اوضاع را مرتب کنم، سعی کردم توضیح بدهم که این فقط یک اتفاق بوده، و دیگر تکرار نخواهد شد. او را به همه‌چیز قسم دادم، به ماه، به آتش‌بازی، به انگشتان زنان، اما همه‌چیز تمام شده بود، پس به شمال گریختم.

اما این چیزی نیست که مانع حضورم می‌شود. حقیقت این است که وقتی کودک بودم چیزی از اقتصاد بازار نمی‎‌دانستم. حالا هم که شهروند جهان اول هستم، چیز زیادی از اقتصاد بازار نمی‌دانم.

اما این چیزی نیست که مانع حضورم می‌شود. حقیقت این است که وقتی تصمیم به آمدن گرفتم، چمدانم به یک خبرِ فوری برخورد و زبانم چندین‌وچند تکّه شد، و عابران تکّه‌های زبانم را به یغما بردند و من دیگر زبان نداشتم...

اما این چیزی نیست که مانع حضورم می‌شود. حقیقت این است که من مُرده‌ام، بله، من سال‌ها پیش مُرده‌ام.

اما این چیزی نیست که مانع حضورم می‌شود. حقیقت این است که...

(2013)

غمش از بالکن افتاد و شکست. یک غمِ جدید لازم داشت. برای خریدن غم به بازار رفتیم اما غم‌های نو الکی گران بودند. به او پیشنهاد دادم یک غمِ کارکرده بخرد. یک مورد مناسب پیدا کردیم، فقط کمی بزرگ بود. فروشنده می‌گفت صاحبِ قبلی‌اش شاعری جوان بوده که تابستان گذشته خودکشی کرده. از غم خوشش آمد و تصمیم گرفتیم بخریمش. سَرِ قیمت با فروشنده اختلاف نظر داشتیم. فروشنده گفت اگر غم را بخریم اضطرابی از دهۀ شصت هدیه‌مان می‌دهد. پیشنهادش را پذیرفتیم. نسبت به این اضطرابِ غیر‌منتظره احساس خوبی داشتم. او احساسم را فهمید و گفت: «برای تو!». اضطراب را توی کیفم گذاشتم و از او جدا شدم. عصر آن روز یادم آمد اضطراب را توی کیفم گذاشته‌ام. بیرونش آوردم و از نزدیک نگاهش کردم. نیم‌قرن از آن استفاده شده بود، با این‌حال کیفیت خوبی داشت و سالم بود. با خودم گفتم حتماً فروشنده از ارزش آن بی‌خبر بوده، اگر نه آن را به ازای خرید غمِ بی‌کیفیتِ یک شاعر جوان به ما نمی‌داد. بیشترِ خوشحالی‌ام از آن بود که اضطرابم یک اضطراب اگزیستانسیالیستی است، با دقت تمام ساخته شده و جزئیاتی به‌شدّت زیبا و لطیف را در خود جای داده. لابد صاحب قبلی‌اش روشنفکری ملانقطی یا یک زندانیِ قدیمی بوده. آن را وارد زندگی‌ام کردم و بی‌خوابیهمراهِ روزهایم شد. حامیِ پُرشور مذاکرات صلح شدم و از نزدیکانم دوری گزیدم. تعداد دفترهای پُر از خاطرات روزانه در قفسۀ کتاب‌هایم بیشتر و بیشتر شد. دیگر به‌ندرت عقایدم را به‌زبان می‌آوردم. ارزش انسان برایم بیش از ارزش وطن شد و احساس خستگی و دلتنگی عمومی به‌سراغم آمد. مهم‌ترین تغییری که متوجهش شدم این بود که شاعر شده‌ام.

(2013)

هیچ می‌‌دونی چرا وقتی مردم با گلوله سوراخ میشن می‌میرن؟

چون 70 درصد بدن آدم از آب تشکیل شده

درست مثل اینکه یه مخزن آب رو سوراخ کنی.

اون اتفاق فقط یه هم‌زمانی ساده بینِ گذشتن من از سرِ اون کوچه و رقص یه تیر بود

یا یه تک‌تیرانداز من رو زیر نظر داشت و قدم‌های آخرم رو می‌شمرد؟

اون گلوله یه گلولۀ بی‌هدف بود

یا من یه آدمِ ولگرد بودم گرچه سنّم به یک‌سومِ یه قرن می‌رسید؟

(2012)

ـــــــــــ

¹در زبان عربی «رصاصه» یا همان «گلوله» مؤنث است.

² Kristallnacht، شبِ شیشه‌های شکسته در آلمان، شبِ نهم به دهم نوامبر 1983 است.

³ رمانی از همینگوی با عنوان خورشید همچنان می‌دمد

⁴ فیلمی اثر جان وو به نام گلوله در سر

⁵ نقاشیِ ون‌گوگ با عنوان «شب پر ستاره»

⁶ نقاشیِ پیکاسو با عنوان «گئورنیکا» (Guernica) که بمباران دهکدۀ گئورنیکا در شمال اسپانیا را توسط بمب‌افکن‌های آلمان نازی در ۲۶ آوریل ۱۹۳۷ و در خلال جنگ داخلی اسپانیا به‌تصویر کشیده‌ است.

این آتشِ خودیه؟

چطور ممکنه

وقتی من هیچ‌وقت تو زندگیم با آتشْ خودی نبودم؟

من سرِ راه گلوله قرار گرفتم و خوردم بهش

یا اون سرِ راه من قرار گرفت و خورد به من؟

پس از کجا باید می‌دونستم کِی می‌خواد رد بشه و از کدوم راه می‌گذره؟

برخورد با گلوله هم مثل برخورد دو تا ماشین با هم تصادف به‌حساب می‌آد؟

بدن و استخونای سفت من هم دنده‌های اون رو خُرد میکنه و باعثِ مرگش میشه؟

یا زنده می‌مونه؟

خواست ازم دوری کنه؟

نرمیِ تنم وسوسه‌ش کرد؟

نزدیکی اون گلوله¹ ــ گلوله‌‌ای به‌کوچکی یه دونۀ توت ــ به تنِ من

نزدیکیِ بین زن و مرد رو براش تداعی کرد؟

اون تک‌تیرانداز که من رو هدف گرفته بود حتی نفهمید که به گلولۀ تک‌تیراندازها حساسیت دارم

و این یکی از شدیدترین انواع حساسیته و حتی می‌تونه آدم رو هلاک کنه.

اون تک‌تیرانداز قبل از اینکه بهم شلیک کنه ازم اجازه نگرفت

این خودش نمونۀ بارز بی‌ادبیه و

چیزیه که متأسفانه این روزا خیلی باب شده.

وقتی گلوله از بدنم عبور کرد به تفاوت بین انقلاب و جنگ فکر می‌کردم. این گلوله با عبورش شعله‌ای را خاموش کرد که معلمی سوری و آواره‌ای فلسطینی در وجودم افروخته بودند. آواره‌ای که بهای حلِ مسألۀ یهودستیزیِ اروپایی را با سرزمینش پرداخت و ناچار به مهاجرت به سرزمینی دیگر شد و آن‌جا زنی را ملاقات کرد که شبیهِ خاطرات بود.

احساس عجیبی بود، مثل حس بستنی‌خوردن در فصلِ زمستان، یا هم‌بستری با زنی ناشناس در شهری که نمی‌شناسی، آن‌هم تحت تأثیر مصرف کوکائین، یا...

یک رهگذر نیمی از آنچه را در سر دارد به زبان می‌آورد و من به او اعتماد می‎کنم. بعد مانند دو عاشق به هم زخم می‌زنیم، یک زن با ایما و ‌اشاره از من می‌خواهد دنبالش بروم، می‌روم و کودکی به دنیا می‌آید که شبیه خیانت است، یک تک‌تیرانداز مرا می‌کُشد و من می‌میرم، آسمان روی رهگذر سقوط می‌کند، توریست‌ها فرار می‌کنند، آسمان روی رهگذر سقوط می‌کند و قلب من فرار نمی‌کند، آسمان رو به بالا سقوط می‌کند و شاعر در اتاقش خودکشی دسته‌جمعی می‌کند، هرچند عصر آن روز تنها بوده.

در آن عصرْ فراموشی بر من غلبه کرد، پس حافظۀ سربازی را که از جنگ برنگشته بود خریدم، از وقتی متوجه رخنۀ زمان شدم، نتوانستم تبعیدگاهی درخورِ زخمم پیدا کنم پس با خودم قرار گذاشتم بار دیگر نمیرم.

شهر از خاطرات پیرتر است، نفرین محصورِ ماخولیاست، وقتِ قرارها گذشته، دیوارها لباس یکنواخت به تنِ زمان پوشانده‌اند، مرگ شبیه چهرۀ من است، شاعر در شعرش به یک زن تکیه داده، ژنرال با زن من ازدواج می‌کند، شهر تاریخش را قی می‌کند و من خیابان‌های شهر را می‌بلعم و ازدحام مردم مرا می‌بلعد، منی که خون خود را به غریبه‌ها دادم و یک بطری شراب را با تنهایی‌ام قسمت کردم، خواهش می‌کنم، جسدم را با پست سفارشی بفرستید، انگشتانم را به‌تساوی بین دوستانم قسمت کنید.

شهر از قلب شاعر بزرگ‌تر است و از شعرش کوچک‌تر، اما آن‌قدر بزرگ هست که مرگ بتواند بی‌آنکه کسی را به دردسر اندازد در آن خودکشی کند، که چراغ‌های راهنماییِ حومۀ شهر گُل بدهند، که پلیس دیگر خود بخشی از مشکل نباشد و خیابان‌ها صحنۀ محضی از حقیقت باشند.

عصر آن روز، که قلبم لرزید، زنی از دمشق مرا با خود همراه کرد و الفبای خواستنش را به من آموخت، من بین خدایی که شیخ در قلبم کاشته بود و خدایی که در بستر آن زن لمس کردم گُم شدم،

در آن عصر،

مادرم تنها کسی بود که می‌دانست دیگر هیچ‌وقت برنمی‌گردم،

مادرم تنها کسی بود که می‌دانست،

مادرم تنها،

مادرم.

من روزهای سفیدم را در بازارِ سیاه فروختم، و خانه‌ای خریدم رو به جنگ، منظره به‌قدری جذاب بود که نتوانستم در برابر وسوسه‌اش مقاومت کنم و راه شعرم از راه شیخ و آموزه‌هاش جدا شد، دوستانم به گوشه‌گیری متهمم کردند، به چشمم سرمه کشیدم و عرب‌‌تر شدم، در خواب شیر شتر نوشیدم و وقتی بیدار شدم شاعر بودم. من طوری که یک جذامی به چشمان مردم نگاه می‌کند به جنگ نگاه می‌کردم، و آنجا بود که به حقایق ترسناکی راجع به شعر و اروپایی‌ها رسیدم، حقایقی راجع به دوران مهاجرت به اروپا، شهرهایی که به‌وقت صلح مقصد توریست‌ها بودند و به‌وقت جنگ مقصد مجاهدین، و حقایقی راجع به زن‌هایی که رنجِ آن‌ها به‌وقت صلح دوچندان بود، و به‌وقت جنگ هیزمِ آن بودند.

شهری مانند برلین، که بعد از جنگ از نو ساخته شده، رازی دارد که همه می‌دانند، آن راز این است که ... نه، من چیزی را که عیان است تکرار نمی‌کنم، در عوض می‌خواهم چیزی بگویم که از آن بی‌خبرید: مشکلِ جنگ آن‌هایی نیستند که می‌میرند، مشکل آن‌هایی‌اند که زنده می‌مانند.

آن جنگ، قشنگ‌ترین جنگی بود که به عمرم دیده بودم، پُر از استعاره‌ها و تصویرهای شاعرانه، به یاد دارم چطور عرقم پُر از آدرنالین بود و ادرارم پُر از دودِ سیاه، چطور گوشتِ بدنم را می‌خوردم و ضجه می‌نوشیدم، مرگ با بدنِ استخوانی تکیه داده بود به هرآنچه شعرش به خرابی کشیده بود، و چاقویش را با اشک من پاک می‌کرد، و شهر با غروبش کفش‌هایم را دزدید و خیابان خندید و شهر انگشت‌های غمم را شمرد و آن‌ها را در جاده‌ای انداخت که به او می‌رسید، مرگ گریه کرد و شهر قاتلش را به یاد آورد و چاقویی برایم پُست کرد، مرا با شادی تهدید کرد، و قلبم را آویخت به طناب رختی که بین دو خاطره کشیده شده بود، و فراموشی مرا به‌سمت خودم کشید، به اعماقِ درونم، پس زبانم روی صبح سقوط کرد، و بالکن‌ها روی ترانه‌ها سقوط کردند، روسری‌ها روی بوسه‌ها، خیابان‌های پشتی روی بدن زن‌ها، کوچه‌ها روی تاریخ، شهر روی گورستان‌ها سقوط کرد، رؤیاها روی زندان‌ها سقوط کردند، فقرا روی شادی، و من روی خاطرات سقوط کردم.

وقتی عضو انجمن مرده‌ها شدم، اوضاع رؤیاهایم بهتر شد و تمرین کردم بی‌قیدتر خمیازه بکشم، و بی‌توجه به طبلِ جنگ که کنار جسدِ آماسیده‌ام می‌‌‌کوفت وقتِ کافی داشتم تا با سگی ولگرد دوست شوم که علیرغم گرسنگی، نخواسته بود با جسدِ من سیر شود، و به  خوابیدن پیش پایم اکتفا کرده بود.

چند نفر می‌خواستند مرا از مسیر گلوله دور کنند، اما تک‌تیرانداز با تفنگش با آن‌ها مذاکره کرد و آن‌ها نظرشان را تغییر دادند. او تک‌تیرانداز شریفی بود، در کارش صادق بود، و وقت یا آدم‌ها را هدر نمی‌داد.

آن حفرۀ کوچک،

که بعد از عبورِ گلوله باقی مانده بود،

مرا خالی کرد،

همه‌چیز به‌آرامی از بدنم خارج شد،

خاطراتم،

نام دوستانم،

ویتامین ث،

آهنگ‌های عروسی،

فرهنگ لغات عربی،

دمای 37 درجه،

اسید اوریک،

شعرهای ابو نواس،

و خونم.

لحظه‌ای که روح آرام از درِ کوچکی که گلوله باز کرده می‌گریزد، چیزها واضح‌تر می‌شوند. نظریۀ نسبیت به یک مسألۀ بدیهی تبدیل می‌شود، معادلات ریاضی که پیچیده بودند مسائلی ساده می‌شوند، اسم همکلاسی‌هایی را که فراموش کرده‌ایم به خاطر می‌آوریم، یک‌باره زندگی با جزئیاتِ دقیقش روشن می‌شود، اتاق خواب بچگی، شیر مادر، لرزشِ اولین اُرگاسم، خیابان‌های کمپ، پرترۀ یاسر عرفات، عطر قهوه و هِل در خانه، صدای اذان صبح، مارادونا در مکزیک در سال 1986، و تو.

درست مثل اینکه داری انگشت‌های معشوقت را می‌خوری، درست مثل اینکه داری از کابل برق شیر می‌مکی، یا خود را در برابر تَرکِش واکسینه می‌کنی، انگار که دزدِ خاطره‌ای، بیا شعر را واگذاریم، ترانه‌های تابستانی را با گاز استریل تاخت بزنیم، و شعر بکاریم و نخِ جراحی برداشت کنیم، آشپزخانه و اتاق خواب بچه‌ها را ترک کن، دنبال من بیا تا پشت گونی‌های پُر از شن چای بخوریم، قتل‌عام برای همه جا دارد، رؤیاهایت را زیرِ سایه‌بان بگذار و گیاهانِ در بالکن را سیرآب کن، زیرا شاید گفت‌وگوی ما با آهن کمی طول بکشد، مولانا و ابن‌رشد و هگل را کنار بگذار و ماکیاولی و هانتینگتون و فوکویاما را همراهت بیاور، زیرا حالا به آن‌ها احتیاج داریم، خنده‌ات را کنار بگذار، لباس آبی و بستر گرمت را هم، و دندان‌ها و ناخن‌ها و چاقوی شکارت را بردار، و بیا.

رنسانس را ببَر و تفتیش عقاید را بیاور،

تمدنِ اروپا را ببر و شب کریستال² را بیاور،

سوسیالیسم را ببر و ژوزف استالین را بیاور،

اشعار رمبو را ببر و تجارت برده را بیاور،

میشل فوکو را ببر و ویروس ایدز را بیاور،

فلسفۀ هایدگر را ببر و خلوص نژاد آریایی را بیاور،

خورشید همینگوی را که همچنان در حال دمیدن است³ ببر و گلوله در سر⁴ را بیاور،

شب پرستارۀ⁵ ون‌گوگ را ببر و گوشِ بریده را بیاور،

گئورنیکای⁶ پیکاسو را ببر و گئورنیکای واقعی را با بوی خون تازه‌ا‌ش بیاور،

حالا به این‌ها احتیاج داریم، به این‌ها احتیاج داریم تا جشن را شروع کنیم.

ــــــــــــ

¹در زبان عربی «رصاصه» یا همان «گلوله» مؤنث است.

² Kristallnacht، شبِ شیشه‌های شکسته در آلمان، شبِ نهم به دهم نوامبر 1983 است.

³ رمانی از همینگوی با عنوان خورشید همچنان می‌دمد

⁴ فیلمی اثر جان وو به نام گلوله در سر

⁵ نقاشیِ ون‌گوگ با عنوان «شب پر ستاره»

⁶ نقاشیِ پیکاسو با عنوان «گئورنیکا» (Guernica) که بمباران دهکدۀ گئورنیکا در شمال اسپانیا را توسط بمب‌افکن‌های آلمان نازی در ۲۶ آوریل ۱۹۳۷ و در خلال جنگ داخلی اسپانیا به‌تصویر کشیده‌ است.

- پایتخت جمهوری دموکراتیک کنگو¹ کجاست؟

- آنتورپ²

در این شهر که از الماس تغذیه می‌کند

در شعرِ شاعران سیم‌خاردار می‌روید

قرارها در تقویم می‌میرند

دستانم از لمسِ لبانت دست می‌کشند

لبخندِ پلیس متوقف می‌شود

وقتی رانندۀ تاکسی روبروی ایستگاه مرکزی قطار آنتورپ³ به‌ضرب گلولۀ تک‌تیراندازی از دمشق کشته می‌شود، تاکسی می‌ایستد

ترور در پلِی استیشن متوقف می‌شود

من خودم را در آغوش می‌گیرم و بدین‌گونه متوقف‌شدن‌ها را متوقف می‌کنم

به فاصلۀ بین لبانم و پوستِ تو فکر می‌کنم

انگار در سال 1979 در کمپ پناهندگان فلسطینیِ یرموک⁴ در دمشق به دنیا نیامده‌ام

انگار تو در راه شیری به دنیا نیامده‌ای

در این شهر که مردمش مثل پزشکی که جان یک مجروح را نجات داده و خون از روی زخم‌هایش سترده

خون از روی الماس‌ها پاک می‎کنند

با گام‌هایی آرام مانند یک تانک از روی آسفالت رد می‌شوم

مثلِ یک دست‌فروش شعرهایم را به‌دوش می‌کِشم

هر بار به‌سوی دریا می‌روم کویری که از چمدان مهاجران خارج می‌شود مرا به‌درون خود می‌کشد

کویری بیرون‌آمده از گذرنامه‌‌ام که کسی جز تو به‌رسمیتش نمی‌شناسد

من شاعرِ شعرهایی هستم که صحبت از مرگ در آن‌ها همچون صحبت از امید است

شعرهایی که از جنگ سخن می‌گویند، انگار خدایی وجود دارد

از وقتی دوستانم مُرده‌اند، یک گرگِ تنها شده‌ام

شادی را به کُنجی رانده‌ام و آن را مانند حشره‌ای موذی زیرِ پا لگد می‌کنم

دوستانم که زیرِ شکنجه مرده‌اند بهترین لباس‌شان را به تن کرده‌اند و کنارم نشسته‌اند،

انگار در یک مراسمِ استقبال هستیم

و مادرم در خطوط تلفن دنبالم می‌گردد

تا مطمئن شودکه هنوز دارم رویِ این سیاره می‌شاشم

اتاقم را از هرچه نشان مرگ دارد پیراسته‌ام

به همین‌خاطر است که وقتی به یک لیوان شراب دعوتت می‌کنم،

هیچ حس نمی‌کنی که اگرچه در استکهلمم

هنوز در دمشقم.

در این شهر که از الماسٍ خونی تغذیه می‌کند

عروسیِ خون به یادم می‌آید

نسیان به یادم می‌آید

من وسط عکسِ دسته‌جمعیِ سیاه‌و‌سیاهِ شاعرانی ایستاده‌ام که از اینجا رفته‌اند

یادداشت‌هایی که در حاشیۀ شعرهایم نوشته‌ای ناراحتم می‌کند

قلبم بدل به یک مترسکِ چوبی می‌شود تا پرنده‌های هیچکاک⁵ را فراری دهد

قلب بی‌گناهم تاب نمی‌آورد

مانند کلامِ صادقانه تندوتیز می‌شود

و خیابان‌ها تبدیل به دفترچه یادداشت می‌شوند

تو تنها کسی هستی که می‌توانی خیابان‌ها را به دفترچه یادداشت بدل کنی

تو معصومانه دستانم را می‌گیری و با هم سرِ سال⁶ را می‌بُریم

بعد بانک جهانی فرو می‌ریزد

طبقۀ متوسط مقابل مهاجران می‌ایستد

نگهبانِ مسلح به تاریخ بین حومۀ شهر و سعادت دیوار می‌کشد

رنگ پوست مانند یک ایست بازرسی بین ما قرار می‌گیرد

بین بندری که آزادی از آن‌ وارد می‌شود

و خیابانی که از گورستان تا اتاق خواب کِش می‌آید

جنگ خسته‌ام نکرده

شعرهایی که از جنگ می‌گویند خسته‌ام کرده‌اند

شهرهای سرد خسته‌ام نکرده‌اند

شعرهایی که از شهرهای سرد می‌گویند انگشتانم را خورده‌اند

و نمی‌توانم بدون انگشتانم برقصم

نمی‌توانم بدون آن‌ها به شرق اشاره کنم

سکتۀ قلبی موجب مرگ ساعت دیواری می‌شود

و دوستانم به‌دروغ شهادت می‌دهند که زندگی فوق‌العاده است

این شهر مانند یک سیاه‌چاله در خودش فرو می‌رود

منظورم یک سبزچاله⁷ است

و خیابان با ترس می‌دود

این اولین باری است که می‌بینم خیابان در خیابان می‌دود

این آخرین باری‌ست که می‌بینم یک خانه برای اینکه سرپا بماند تکیه داده به خندۀ زنی غمگین که در آشپزخانه جا مانده

و برای اینکه زنده بماند تکیه داده به عطر ادویه‌های پخش‌شده در قفسه‌ها

همسایه‌ها بدون بستن پنجره‌هایی که رو به قتل‌عام باز مانده  فرار کرده‌اند

بدون بستنِ کتاب آشپزی که روی صفحۀ 73 باز مانده

پرنده‌های درخت کِناری به خانه آمده‌اند

آن‌ها گنجۀ نیم‌باز آشپزخانه را برای زندگی برگزیده‌اند

ترکِشِ یک خمپارۀ 120 میلی‌متری که در سال 1987 در شوروی برای جنگ با امپریالیسم ساخته شده

پرنده‌ها را می‌کُشد

قناری در قفس از گرسنگی می‌میرد

این جنگ است

قناری‌ها در قفس از گرسنگی می‌میرند وقتی زندانبان‌هایشان ناپدید می‌شوند

زندانبان‌هایی که خانه را ترک گفته‌اند و هرگز برنگشته‌اند

خانه‌هایی که روی شعرهای شاعران خراب شدند، شاعرانی که کشورشان به آن‌ها خیانت کرده

کشوری که روزی آن‌ها را به گریه انداخته و حالا آن‌ها برایش می‌گریند

ببین چطور از غمشان برای غریبه‌ها می‌گویند

آن‌ها با شعرهاشان زمان را می‌کُشند

با دستان‌شان زنگ‌ها را به‌صدا درمی‌آورند

اما کسی فرصت شنیدن انعکاس صدا را ندارد جز چند نفری که در جنگ کشته شده‌اند

و زن می‌فروش سرِ صحبت را با من باز می‌کند

می‌گوید مردم سوریه حق دارند با یک پیکر واحد بمیرند

و از تنهایی می‌گوید

می‌گوید آدم‌ها حق دارند کسی را پیدا کنند که شب کنارشان بخوابد

و صبح که سر کار می‌روند او را خفته رها کنند

بی‌آنکه از او بخواهند برود

خوب

حالا بیا این کیسۀ سنگ را به دوش بگیریم

و آرام با کیبورد جار بزنیم

ما که امضامان روی آسفالت است

همین‌جا اعلام می‌کنیم که خسته‌ایم

و علیرغم پیشینۀ متفاوت‌مان

گرفتاِر یکجور کثافتیم

من هم مثل تو تنهایی در خانه‌ای با سه پنجره زندگی می‌کنم

که دو تای آن‌ها رو به آنتورپ باز می‌شوند

اما سومین پنجره صفحۀ کامپیوتر من است گشوده رو به دمشق

- دمشق را دیده‌ای؟

- نه.

- خوب. سعی می‌کنم برایت وصفش کنم: دمای هوا در تابستان 37 درجه است

دمشق شهری‌ست که دمای هوایش در تابستان به اندازۀ دمای بدن یک انسان است

- آنتورپ را دیده‌‌ای؟

- نه.

- خوب. سعی می‌کنم برایت وصفش کنم: یک الماسِ خونی زیر نور سفید ویترین مغازه‌ها می‌درخشد

در برق آن می‌شود مرد سیاه‌پوستی را دید که الماس را در کینشاساپیدا کرد

بعد جنازه‌اش را پیدا کردند که با یک گلوله از تفنگِ دوستش کشته شده بود

تا زنی اهل مونترال بتواند حلقه‌ای به‌دست کند با الماسی صیقل‌یافته در تِل‌آویو

حلقه‌ای که آن زن در سفری به صحرای آریزونا از همسرِ بوینس‌آیرسی‌اش هدیه گرفت

تا مرد را ببخشد که وقتی برای پول‌شویی به دبی رفته بود

با دوستِ اهل آفریقای جنوبیِ زن هم‌بستر شد

- می‌دانی تفاوت و شباهتِ بین صحرا و پول‌شویی چیست؟

- نه.

- تفاوت‌شان این است که صحرا به آب احتیاج دارد و پول‌شویی نه.

- و شباهت‌شان؟

- شباهت‌شان این است که پول‌شویی خشک است، خشک همچون صحرای آریزونا.

خوب، نمی‌شود انکار کرد که من درون تو شناورم، مثل پروانه‌ای در ماگما

و من با کلماتم به تو غذا دادم و تو به‌آرامی بزرگ شدی

بزرگ مثلِ ردّ خرابی‌ای که از برخوردِ غمت با زندگی‌ام به‌وجود آمد

حضورت در زندگی‌ام روی شعر پست‌مدرن در نیم‌کرۀ شمالی زمین تأثیرِ منفی داشته

و باید اعتراف کنم از وقتی استعارۀ تو تصادفاً در شعرهایم پیدا شد

تاریخ مصرفِ خیلی از آن‌ها گذشت

و تو با کمپین‌های سازمان‌یافته‌ات برای افزودن تحشیه‌هایی به نوشته‌های من

در سوراخ‌شدن تانکری که زبان عربی را در آن انبار می‌کنند سهم داشتی

و تو با پیش‌درمانی و مراقبت زیاد به من حیات دوباره بخشیدی

و این جرمی‌ست که طبق قانون اساسی شاعران قابل مجازات است

و جزئیات تو که در سراسرِ خانه‌ام پخش شده این میل را در من بیدار می‌کند که تلویزیون را از پنجره بیرون اندازم

و در عوض به تماشای تو بنشینم تا ببینم چگونه وقت را می‌کُشی

همینطور باید اعتراف کنم از وقتی بوی تنت به مشامم خورده

دائم اتفاق‌های مشکوک در زندگی‌ام رخ می‌دهد

برای مثال:

از وقتی به‌درونم نقل مکان کرده‌ای، چند لیوان شراب را شکسته‌ام

بیشترشان وقتی سعی می‌کردم ردّ رژ لبت را از روی آن‌ها پاک کنم از دستانم بیرون پریدند و خودکشی کردند

مقداری زمان دزدیدم تا روزم 25 ساعت بشود

حالت دروغین به خود گرفتم، تا شاد به نظر بیایم

عاشقت بودم

بعد از دیدن تو در یک مصاحبۀ مطبوعاتی اعلام کردم که در زندگی‌ام فقط دو بار دروغ گفته‌ام

و این سومین باری بود که دروغ می‌گفتم

علیرغم تمام تراژدیِ سعادت‌باری که در زندگیِ من بود

تو تیر خلاصرا شلیک نکردی اگرچه این را از تو خواسته بودم

و به من زندگی دوباره بخشیدی

تو مرا به عدم رعایت بی‌طرفی در شعرهایم محکوم کردی،

خوب، من هرگز در طول زندگی‌ام آدم بی‌طرفی نبوده‌ام

همیشه جانبدار بودم و سیاست‌های دوپهلو داشتم

همیشه در مقابل نژادپرستی طرفدار سیاه‌پوست‌ها بوده‌ام،

در مقابل اشغالگران طرفدار مقاومت،

در مقابل ارتش طرفدار میلیشیا،

من در مقابل سفید‌پوست‌ها طرف سرخ‌پوست‌ها را می‌گیرم،

در مقابل نازی‌ها طرف یهودی‌ها را،

در مقابل اسرائیلی‌ها طرف فلسطینی‌ها را،

در مقابل نئونازی‌ها طرف مهاجران را،

در مقابل مرزها طرف کولی‌ها را،

در مقابل استعمارگران طرف بومی‌ها را،

در مقابل دین طرف علم را،

در مقابل گذشته طرف حال را،

در مقابل پدرسالاری طرف فمینیسم را،

در مقابل مرد طرف زن را،

در مقابل باقیِ زن‌ها طرف تو را،

در مقابل روزمرگی طرف کافکا را،

در مقابل فیزیک طرف شعر را

فیزیک

لعنت به فیزیک

چرا مهاجران وقتی نفس‌های آخرشان را می‌کِشند روی آب می‌آیند؟

چرا عکس آن اتفاق نمی‌افتد؟

چرا انسان‌ها وقتی زنده‌اند روی آب نمی‌آیند و وقتی مردند زیرِ آب نمی‌روند؟

خوب

بیا هرچیز را به نامش صدا کنیم

کتاب‌ها قبرستان شعرها هستند

خانه‌ها کمپ‌های سیمانی‌اند

سگ‌ها گرگ‌هایی‌اند که حس حقارت را پذیرفته‌اند

سجاده‌ها قالی‌های پرنده را برایم تداعی می‌کنند

اتاقم عاشق کفش‌های سبزت شده

من در تو غرق شدم همچنان‌که سوری‌ها در دریا غرق می‌شوند

خدای من

ببین جنگ ما را کجا برده؟

حتی در بدترین کابوس‌هایم هم نمی‌دیدم

یک روز در شعری بنویسم:

من در تو غرق شدم همچنان‌که سوری‌ها در دریا غرق می‌شوند

****

با هر موشکی که روی دمشق می‌افتد برگی از کتاب دکارت کنده می‌شود

وقتی ما به دنیا آمدیم

زندگی رنگی بود و عکس‌ها سیاه‌وسفید

حالا عکس‎ها رنگی‌اند و زندگی سیاه‌وسفید.

(2015)

ــــــــــــــــ

¹ جمهوری دموکراتیک کنگو از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان الماس جهان است و به‌لحاظ منابع طبیعی از غنی‌ترین کشورهای جهان به‌شمار می‌آید، اما مردمش از فقیرترین‌های جهان‌اند. کنگو زمانی مستعمرۀ بلژیک بود.

² آنتورپ، شهری در بلژیک، از مهم‌ترین مراکز تجارت الماس در دنیاست و روزانه میلیون‌ها دلار الماس به این شهر وارد یا از آن خارج می‌شود.

³Antwerpen-Centraalاز زیباترین ایستگاه‌های قطار جهان که طی جنگ جهانی دوم مورد اصابت بمب‌های 2‌-وی قرار گرفت.

⁴ اردوگاه یرموک، به عربی مخيم اليرموك، یک منطقۀ مسکونی فلسطینی‌‌نشین در دمشق، پایتخت سوریه، است. این منطقه اردوگاه آوارگان غیررسمی است که در سال ۱۹۵۷ تأسیس شده.

⁵ The Birds (پرندگان) عنوان فیلمی‌ست به کارگردانی آلفرد هیچکاک.

⁶ «رأس السنه» در زبان عربی به مفهوم کریسمس یا سال نو است.

⁷Grünloch یا چالۀ سبز منطقه‌ای‌ست در اتریش که سردترین نقطۀ اروپای مرکزی به‌شمار می‌آید و طی جنگ جهانی دوم موتورهای ماشین‌های ارتش آلمان در این منطقه آزمایش می‌شدند.

ای زنانی که از آغاز تاریخ با پای برهنه انگورها را لگد کرد‌ه‌اید
ای زنانی که در اروپا در بندِ کمربندِ پاکدامنی بودید
ای ساحره‌هایی که در قرون وسطی زنده‌زنده سوزانده شدید
ای نویسندگان قرن نوزدهم، که کتاب‌های خود را با نام مستعار مردانه نوشتید تا قابل انتشار باشند
ای زنان، ای چای‌کارانِ سیلان
ای زنانِ برلین که پس از جنگ شهرتان را از نو ساختید
ای زنان، ای پنبه‌کارانِ مصر
ای زنانِ الجزایری، که بدن‌هاتان را با مدفوع می‌پوشاندید تا سربازان فرانسوی به شما تجاوز نکنند
ای زنانِ باکره‌ای که در کوبا سیگارها را روی ران‌های برهنه‌تان می‌پیچیدید
ای زنان، ای چریک‌های الماسِ سیاه در لیبریا
ای زنان، ای رقصندگان سامبا در برزیل
ای زنانی که صورت‌تان را در اسیدپاشی در افغانستان از دست داده‌اید
مادرم
معذرت می‌خواهم.

(2013)

قتل‌عام استعاره‌ای مُرده1 است که دوستانم را می‌خورَد، آن‌ها را بدون نمک می‌خورد. دوستان شاعرم که گزارشگران با مرز شدند؛ خسته بودند و حالا از قبل هم خسته‌ترند. «سحرگاه شتابان از پُل گذر می‌کنند»2 و جایی خارج از دسترس می‌میرند. من با عینک‌‌های دید در شب آن‌ها را می‌بینم و ردّ حرارت بدن‌شان را در تاریکی دنبال می‌کنم؛ آن‌جا هستند، در همان حال که شتابان به‌سمتش می‌روند از آن می‌گریزند، تسلیم این مشت‌ومالِ مهیب شده‌اند. قتل‌عام مادر واقعی آن‌هاست، حال آنکه نسل‌کُشی چیزی نیست بیش از یک شعرکلاسیک به قلم ژنرال‌های فرهیخته‌ای که حالا بازنشسته‌ شده‌اند. استفاده از واژۀ نسل‌کُشی راجع به دوستانم جایز نیست، چون یک اقدام جمعی سازمان‌‌یافته است و اقدامات جمعی سازمان‌یافته دوستانم را یاد چپ‌ها می‌اندازد که زمانی دوستانم را نومید کردند.

قتل‌عام صبح زود بیدار می‌شود، دوستانم را با آبِ سرد و خون حمام می‌کند، زیرپوش‌هاشان را می‌شوید و برایشان نان و چای آماده می‌کند، بعد اندکی به آن‌ها درسِ شکار می‌دهد. قتل‌عام بیش از اعلامیۀ جهانی حقوق بشر دل‌سوز دوستان من است. زمانی که تمامیِ درهای دیگر بسته است در به روی آن‌ها می‌گشاید، و هنگامی که گزارش‌های خبری به‌دنبال ارقام و اعدادند آن‌ها را به نام‌هاشان می‌خوانَد. قتل‌عام تنها کسی‌ست که بی‌توجه به گذشته‌شان به آن‌ها پناهندگی می‌دهد؛ به وضعیت اقتصادی آن‌ها اهمیتی نمی‌دهد، به اینکه فرهیخته یا شاعرند اهمیتی نمی‌دهد، قتل‌عام بدون جانب‌داری به چیزها می‎نگرد؛ مرگش مانند مرگ آ‌ن‌هاست، نامش نامِ زنان بیوۀ آن‌هاست، مانند آن‌ها از حومۀ شهر می‌گذرد و مانند آن‌ها ناگهان در خبرِ فوری حاضر می‌شود. قتل‌عام شبیه دوستان من است، اما همیشه پیش از آن‌ها به روستاهای دور‌دست و مدارس می‌رسد.

قتل‌عام استعاره‌ای مُرده است که از تلویزیون بیرون می‌آید و دوستانم را می‌خورَد، بدون حتی ذره‌ای نمک.

(2013)

ـــــــــــ

¹ استعارۀ مرده (dead-Metaphor) استعاره‌ای‌ست که به سبب کاربرد مدامْ رسانایی و برجستگی خود را از دست داده است. از این قسم استعاره آن‌قدر استفاده شده که شنونده یا خواننده کمتر توجهی به مستعار و مستعار منه آن می‌کند. استعارۀ مرده یک آرایۀ ادبی است که، با توجه به گسترۀ تکرارش، معنای تصویری اصلی خود را از دست داده است. از این رو به این آرایه استعارۀ مرده می‌گویند که برای درک معنای آن لازم نیست شنونده مفهوم اصلی استعاری آن را درک کند.

² «سحرگاه شتابان از پُل گذر می‌کنند»- بخشی از شعر «پُل»، نوشتۀ شاعرِ لبنانی، خلیل حاوی.